آب و هوا در فلسفه ارد بزرگ

پژوهش و نگارش : مسعود اسپنتمان

sepitemann@yahoo.com
برگرفته از :
http://falsafe-greatorod.blogspot.com

ارد بزرگ میگوید: آب و هوا، بر جهان بینی، پیوندهای مردمی و اندیشه ی ما تاثیرگذار است


در بررسی و پژوهش میان فرهنگها جدا از تلاشندگی و هوشمندی سرزمینی، محیط پیرامونی آن فرهنگ نیز میتواند در سرنوشت آن تاثیرگذار باشد. گزینه های بسیاری همچون کارکنشهای طبیعی و جغرافی، کدیوریی، نژادی و ... بر آدمی و فرهنگ او چیرگی دارند. در این میان زیستگاه طبیعی هر کشوری میتواند خلندی ژرف بر کردار مردم آن کشور بگذارد. بین کارکُنِشهای طبیعی، آب و هوا نقش بسیار مهم در کنشهای انسانی دارد. به گونه ای که برای هیچ دسته، گروه و نژادی گریز از تاثرات شگرف و ژرف آب و هوا شدنی نیست چرا که همواره در خشکی ها و دریاها، و در میان جلگه ها و کوهستان میان مردم ناآرام زی و بافرهنگ چیرگی ژرف و دیرپایی دارد. گاهی خشونت آب و هوا، ساعتها تلاش گروه ها و دسته های انسانی را نابود میکند. ویژگیهای روانی و احساسات قلب انسانی در چیرگی آب و هواهای گوناگون تفاوت دارند.

باختریان در دانش برساخته ی خویش با بهره گیری از دانش شناسایی آب و هوا بر ویژگیها و برتریهای قومی خویش نسبت به خاوریان ای فشرده اند. برای نمونه:

بقراط در سده چهارم پیش از میلاد کتابی نوشت با نام "آبها- هواها- جایها" و در آن با گزیده گویی از تاثیرگذاری زیست بوم و آب و هوای آن در ساختمان طبیعی اقوام و سازماندهی دولتها سخن گفت. ارسطو (322-388پ.م) نیز شوند کامیابی یونانیان(؟!) و برتری عقلی آنان(؟!!) را آب و هوای میانه ی یونان دانست. در جهان اسلام نیز ابن خلدون(732-808ه.ق) پایه گذار دانش جغرافیای انسانی گشته است. اما در ایران کهن نیز نمونه هایی از چنین خودآگاهی را در اندیشه ی ایرانیان میبینیم. برای نمونه در نامه تنسر موبد بزرگ ساسانی به گشنسب فرمانفرمای تبرستان از برتری های آب و هوایی ایرانیان و تاثیر آن بر برتری ایرانیان بر دیگر کشورها سخن رفته است اما به وارون باختریان در تلاش برای تفسیر به رای همه چیز حتا آب و هوا به سود برتر نشان دادن خوی و منش خویش، در سده های کنونی تاریخ ایران، جای پژوهشی ژرف در زمینه ی تاثیرات آب و هوا بر ویژگیهای روانی ایرانیان تهی مانده است.

در این میان آنچه از دستمان برمی آید اینست که همه ی دیدمانهای گوناگون در زمینه ی تاثیر آب و هوا را بر زیست بشر به کوتاهی برشمرده سپس به جایگاه ایران در پژوهشهای جهانی بپردازیم: به طور کلی در جغرافیای انسانی در بخش تاثیرات آب و هوا بر آدمیان، دو دبستان داریم یکی دبستان جبرگرا و دیگری دبستان اختیار گرا.

جبرگرایان بر این باورند که همه ی کردارهای آدمی، سرشت ملتها و روند تاریخ را چهره ی طبیعی آن سرزمین مشخص کرده است. تاثیرات پیرامونی آدمیان آنها را بدون داشتن هیچگونه اختیاری زیر چیرگی خود دارد. گفتارهایی چون: "هند را آب و هوایش ویران کرده است" از دسته گفتارهای جبرگرایانه به شمار میرود:

«چشم انداز پرشکوه و طبیعت هنگفت هند، بر دلاوری و اندیشه ی هندیان چیره شده و آنان را به خرافه گرایی کشانیده است. اما چشم انداز ساده ی اروپا، اروپاییان را نهراسانده و آنها را آماده کرده تا بر نیروهای طبیعی چیره گردند (هنری تامس باکل 1821-1861م)»

«آرنولد توین بی تاریخنگار و پژوهشگر نام آور انگلیسی بر این باور است که آب و هوای سخت شوند نابودی میوه های هرگونه تلاشی در بدست آوردن فرهنگ و تمدن میگردد. او بر این باور است که نیاز انسان به نبرد با سختیهای طبیعی و کوشش برای زنده ماندن شوند پدیداری نخستین تمدن ها بوده است. از این رو، شرایط آسان و سرزمینهای مناسب موجب پدید آمدن تمدن نمیگردد، چنانکه در نواحی استوایی به شوند بودِش مواد غذایی در جنگلها و بی نیازی به پوشاک یا خانه ی همیشگی، تمدنهای درخشانی پدید نیامدند. در چنین سرزمینهایی بومیان کهن هنوز هم اندیشه ی خود را به کار نینداخته اند و هیچ کوششی برای بهبودی زندگی خود نمیکنند»

«سرنوشت قومی میتواند با اندازه ی بارندگی همپیوند باشد. دریاچه های خشک شده از شوند مهاجرتهای بزرگ نشانه دارند. او بر این باور بود حساسیت انسان به دما بیش از دیگر کارکُنِشهاست. بهترین دما برای زیست در بیشتر جاهای گیتی، در شبانه روز میان 5/15 تا 21 درجه سانتیگراد است (پروفسور اِلسوُرث هانتینگتون)»

«یکی دیگر از دشواریهای زندگی در سرزمینهای استوایی افزون بر گرما، دهشتناکیهای طبیعی چون سیل و زلزله و توفان و طاعون و جانوران آزاردهنده است. اما در سرزمینهای نیمه استوایی گرما میانه گراتر شده و منجر به زندگی در هوای آزاد و میل تند جنسی و هوشمندی و میل به فرهنگ و هنر گشته است. اما در سرزمینهای سرد شمالی گرایش مردم به صنعت و پیشه وری و بازرگانی و شوق به کار و کنشگری و به فرگشت دانش بیشتر کمک کرده تا به پیشرفت هنر (فردریک راتسل)»

«در سرزمینهای سردسیر آدمیان نیرومند ترند، خویشتن باوری و بیباکی و کنشگری و ویژگیهایی چون گذشت و بی میلی به کینه جویی و انقام و راستگویی و پیمان بانی و نداشتن نیرنگ و بدگمانی. این ویژگیها برایند توانایی و تندرستی تن آنهاست اما در سرزمینهای گرمسیر مردمان ناتندرست و ترسو و روانشان در برابر کنشها واکنشهای تند و تیز مینماید. برای نمونه هندیها سکوت و آرامش و نیستی را اساس همه چیز میدانند. فوئه قانونگزار هند دستور داده است انسان بیکاری پیشه کند. شوند اساسی باور هندیان به دوزخ، گرمای آنجاست. کسانی که کار نمیکردند در بسیاری از جاها ناخن خود را نمیگرفتند تا هر که بدیشان بنگرد بداند که کار نمیکنند و مردان بزرگی هستند. چرا اقوام جنوبی همیشه یکی پس از دیگری در برابر اقوام شمالی شکست میخورند؟ زیرا آب و هوای شمال نیروبخش است اما آب و هوای جنوب بر اعصاب فشار می آورد. بردگان از جنوب می آمدند و سروران از شمال (روح القوانین منتسکیو)»

«تمدنهای باستانی در خط همگرمای 21 درجه سانتیگراد پدید آمده اند (مارکهام)»

اما اختیارگرایان به جای آنکه به تاثیرات یکسویه ی آب و هوا بر آدمیان پای بفشارند چنین تاثیری را فرآیندی دو سویه و ناشی از بازخورد و پاسخ نیروهای طبیعی و کنشهای آدمی میدانند. یعنی آن چیزی که در اندیشه ایرانیان کهن بودِش داشته است. ایرانیان بر پیوستگی تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آدمی بر آسمان باور داشته اند، که البته با نگاهی به دیدمان اخلاقی ایرانیان به فراشُد هستی، چنین بازخوردهایی میان آسمان و زمین بایسته میباید فرآیندی اخلاقی داشته باشند. بهترین پژوهشی که در این زمینه درباره ی ایران شده است، پژوهش ژرف فیلسوف بزرگ آلمانی هگل است، که گرچه انتقادهای بسیاری بر آن وارد است، اما تا کنون بهتر از خود را نداشته؛ از این رو به کوتاهی آن را بازگو میکنیم.

هگل میپندارد، آسیا به ویژه ایران بزرگ، جایگاه برآمدن خورشید و پهنه ی سرآغازهاست:

زبان پهلوی هر کاو شناسد / خراسان آن بود کز وی خور آسد

خور آسد پهلوی باشد، خور آید / عراق و پارس را خور ز او بر آید

خورآسان را بود معنی خورآیان / کجا از وی خور آید سوی ایران (ویس و رامین – فخرالدین اسعد گرگانی)

در جایی که ویژگیهای طبیعی در آفریقا ویژگی منفی دارد، اما چنین ویژگیهایی در آسیا چهره ای مثبت دارند. طبیعت نگری آسیاییان از همینجاست:

« آسیاییان بدان خو نداشتند که استقلال و آزادی و چابکی اندیشه را با تمدن یعنی دلبستگی به پیشه ها و سرگرمیهای گوناگون و برخورداری از ابزار آسایش زندگی بیامیزند. دلیری جنگی نزد آنها تنها با درنده خویی سازگار است. این دلیری آن گونه دلیری آرام و استوار بر رایشمندی نیست؛ و چون پذیرای دلبستگی های گوناگون فرهنگی شود، به زودی مردانگی آنان رو به سستی مینهد و نیروهایشان کاستی میپذیرد و مردانی بنده ی کامرانی میشوند. اما منطقه ی کوهستانی آسیای مرکزی ویژگیهای جلگه و بلندی هر دو را داراست. در اینجا همِستارگان (اضداد) به آزادانه ترین شیوه چهره آرایی میکنند. و پایگاه روشنایی و تاریکی که ویژه ایران میباشد خود را نشان میدهد. جلگه و بلندی، دشت و کوه، به همستیزی که با هم دارند متفاوتند. گونه ای از کوه نشینان چون قوم پارس کشش نیرومندی در دگرگون کردن شیوه ی زیست و هاژمان خود دارند به گونه ای که سرآغاز تاریخ را در میان آنها میتوان جست. شیوه ی دوم زندگی ویژه ی جلگه های فراز آمده از ته نشین شدن رودخانه هاست. کشاورزی که در میان مردم چنین جلگه هایی روایی دارد، نیازمند پایبندی در شیوه ی زندگی و پیشبینی کردن و در اندیشه ی آینده بودن است. از این رو کشاورزی به شوند گونه ی طبیعت خود نیازمند ماندگاری اقوام در یک سرزمین است. اما هنگامی که اقوام کوهستانی بر جلگه ها چیره میشوند گِرد آنکه از برتری های فرهنگ جلگه نشینان برخوردار میشوند، شوند دگرگونیهای مثبتی در زندگی آنها میشوند. از این رو پارسیان این مردم کوهستانی و کوچ نشین آزاده، هر چند بر سرزمینهای توانگرتر و بارورتر فرمان رانده اند، ویژگیهای کهن زندگی خود را از دست نداده اند. همیشه یک پایشان در سرزمین نیاکانی بوده و پای دیگر در سرزمینهای گشوده شده ی بیگانه. شاه در سرزمین نیاکانی خویش، دوستی در میان دوستان بود تا جایی که گاه از هم میهنانش دیدن میکرد و برای آنان سوغات می آورد؛ و در بیرون از ایران، خداوندگاری بود که همه از او فرمان میبُردند و با پرداخت باج وابستگی خود را به او نشان میدادند. کوروش در میان قوم چوپان و کوهستانی زاده شد. در خانواده و در میان مردمش زندگی "پدرسالاری" اهمیت داشت.

یگانگی روح قومی با طبیعت کشور در هندوستان شوند پیوستگی حقوق اجتماعی به طبقه بندیهای هاژمانیِ "کاست"ها گشته است. این یگانگی در چین به چهره ی هنداد پدر شاهی نمودار میشود. انسان در اینجا آزاد نیست و هیچگونه ویژگی اخلاقی ندارد زیرا به فرمان طبیعت ناب همچو فرزندی که از پدر خود فرمان میبرد و نه به فرمان اندیشه ی خویش، پیرو فرمان بیرونی است. در آیین ایرانی، یگانگی روح قومی و طبیعت خود را به پایگاهی بر میکشد که در آن، جدایی روح از طبیعت ناب آشکار میشود. بدین گونه آن پیوند نیندیشیده (چون فرمانبری فرزند از پدر درچین) که مجال نمیدهد تا در شنیدن فرمان و به جای آوردن آن از روی خواست و آگاهی دستبُرد زند، در اندیشه ی ایرانی هرگز بودِش ندارد(فلسفه تاریخ هگل). به گفته ی دیگر در اندیشه ی ایرانی هرکس آزاد است تا میان گزارش اندیشه ی خود از نیکی و بدی با آنچه در طبیعت و پیرو آن در سنت پدرانه روند دارد جداسری نهد. نمونه چنین اندیشه ای را در داستان زال و رودابه در شاهنامه میبینیم که زال از یگانگی اندیشه ی خود در برابر سنتهایی که پیوند میان ایرانیان با نوادگان ضحاکیان را نادرست میشمارد می ایستد.

«امپراتوری ایران در دوران هخامنشی، سه ویژگی جغرافیایی ارزشمند داشت. نخست کوهستانهای پارس و ماد. دوم دره های دجله و فرات که زیستندگانش در سایه ی تمدنی پیشرفته با هم یگانه شده بودند. سوم اقوامی که زیر پرچم هخامنشیان به پیشباز دریاها میرفتند یعنی سوریان و فنیقیان و ....

از دیدگاه جغرافیایی، ویژگی ایران در این است که اگرچه بلندیها و دره ها، در آن مانند جاهای دیگر با هم ناسازگارند، اما پایه های مینوی همپیوند با آنها با هم یگانه شده اند. در چین و هند رشد نیمه آگاهانه ی روح در جلگه های بارور روی داده است، و نه در کوهستانهای بلند که نشیمنگاه قبیله های سرگردان است. کوهستانیان چون جلگه ها را به زیر فرمان خود درآوردند، روح جلگه نشینان را دگرگون نکردند بلکه خود خوی ایشان را گرفتند. ولی در ایران، این دو پایه، هر چند گوناگون بودند اما با هم یگانه شدند و آیین مردم کوهستان فرمانروا گشت. این دو بخش در ایران، پشته ی ایران و دشتهایی است که به زیر فرمان پشته نشینان درآمدند (فلسفه تاریخ - هگل)»

و اما آنچه خود میدانیم این است که، ایرانیان پس از سالها زیست در ایرانویچ سرزمین بسیار سردی که ده ماه از سال در آن یخبندان بوده است به شوند افزایش جمعیت و تنگناهای زیستی رو به سرزمینهای گرم تر جنوب می آوردند. چنین مهاجرتی در اساطیر ایرانی در کالبد داستان جمشید آمده است. او نخست برای نگاهبانی از مردم در برابر سرمای ملکوشان کوشکی استوار [ورجکرد] در ایرانویچ میسازد، اما سپس با افزایش جمعیت با در دست داشتن شیپوری به نام "سورا" (همسان با صور اسرافیل) و تازیانه ای با نام "اَشَترا" زمین را میگستراند و ایرانیان را سه بار به کوچیدن سوی نیمروز فرامیخواند. پس از جایگیر شدن ایرانیان در سرزمین کنونی ایران، میان باشندگان بومی ایران که میگویند از نژادی آسیایی چون دراویدیهای هند بودند، و آریاییان نبردهای پراکنده ای در میگیرد که یادمان آن در اسطوره را در جنگ میان دیوان و جمشید میبینیم. پس از سالها از آمیختن میان آریاییان و بومیان نخستین ایران، نژاد هستیوران کنونی ایران پدید می آید.

آب و هوای ایران سالیان سال است که انسانهایی سختکوش و تلاشگر پرورده؛ آنها به یاد سرمای ایرانویچ، هنوز آتش را پاس میدارند و از آنجا که روشنایی و تاریکی، و سردی و گرمی هوا، چه در ایرانویچ و چه در سرزمین گرمتر ایران، به بیشترین اختلاف میل دارند، به همین شوند ایرانیان از آغاز تاریخ، بینشوری و اخلاق و فرزان خود را بر پایه ی تضادهایی ریشه دار و ژرف چون هستی و نیستی، تاریکی و روشنی، سردی و گرمی ساختارده اند.

بر پایه دیدمان مارکسیستی "شیوه ی فرآوردن آسیایی"، به شوند خشکی زمین و کم آبی در آسیا و ایران، مازاد فرآورده های کشاورزی مردمان به اندازه نیست که بتواند خویشتن پایی اقوام رو موجب گردد، از این رو، آسیا در چنگال نیروهای بزرگ رزمی و دولتی که بر منابع کشاورزی چیرگی دارند، همیشه سر فرود می آورد. که البته چنین دیدمانی هرچند گزاره ای اقتصادی و نه جغرافیایی است، با آنچه ما از کشور خویش میشناسیم همستار است.

به وارون در ایران پیش از اسلام، هیچگاه نیروهای بزرگتر در چاپیدن فرآورده های کدیوری شهرها و روستاهای کوچک همداستان نگشته، حتا گونه ای همدلی و همیاری نیز در بازسازی زیرساختارهای کشاورزی داشته اند. چنین فهمی از تاریخ ایران شایان گفتن است که از دیدمان "روح قومی" هگل برگرفته نشده است، بلکه از سالها خودآگاهی و روشن بینی نژاد ایرانی در شناسایی راه خرد و روشنی و دادگری و کوشش ایرانیان در چیرگی بر تاریکی نیروهای طبیعت سرچشمه میگیرد. به وارون اروپاییان، ایرانیان هرگونه کشش کور در چیره شدن به دست ابزار طبیعی یا ... را گونه ای کردار اهریمنی میدانند. ایرانیان مایلند با روشن بینی و خودآگاهی به نبرد با هر آنچه آزادیشان را کرانه مند میکند بپردازند. هر چیزی که گویای تاریکی و نادانی باشد. گفتار اُرُد در زمینه ی آب و هوا گویای همین نکته است که افزون بر خواست ایران و ایرانی بر زیستن یگانه در میانه ی جهان، آب و هوای سرزمین او نیز، همیار با وی نه همانند هندیان تن پروری و بیکارگی به بار می آورد و نه همچون باختریان، آزورزی و کوچک شماری سرزمینهای دیگر را.